Transformatiekader (paspoort)

Wat is een transformatiekader?

In een transformatiekader voor een gebouw, wijk of gebied worden randvoorwaarden geformuleerd voor een herbestemming, verbouw, verduurzaming of herontwikkeling. Dat schept duidelijkheid over de veranderruimte. De reikwijdte en het detailniveau van de randvoorwaarden hangen af van de waarden van het betreffende erfgoed. In tekst en beeld worden kansrijke denkrichtingen gepresenteerd met concrete uitgangspunten, relevante ontwerpthema’s en inspirerende referenties voor de beoogde transformatie. Die punten, thema’s en referenties kunnen betrekking hebben op onder andere:

Gebiedskarakteristiek en sfeer.
Landschap, omgeving, buitenruimte en groen.
Overgangen: samenhang / scherven, oud / nieuw, publiek / privaat.
Skyline, daklandschap en ensemblewerking.
Zichtlijn, route, ontsluiting en oriëntatie.
Bebouwingspatroon, rooilijn en bouwenvelop.
Schaal, korrelgrootte, goot- en nokhoogtes.
Typologie en gebruik.
Stijl, opbouw, compositie, hiërarchie, materiaal, kleur en details.
Casco, constructie, structuur, inbouw en installaties.

Aan het opstellen van een transformatiekader gaat altijd een cultuur- of bouwhistorisch onderzoek vooraf, met in hoofdzaak de volgende drie componenten:

Het verhaal: tijdsbeeld, ontwerp-, bouw- en gebruiksgeschiedenis.
De analyse: duiding van architectonische kenmerken, typologische essentie en ruimtelijke logica.
De waardering: set kernkwaliteiten en knelpunten (materieel, immaterieel, beleving).

Wat beoogt een transformatiekader?

Ruimtelijk erfgoed draagt bij aan een historisch gelaagde omgevingskwaliteit met een herkenbare identiteit. Bij een nieuwe ontwikkeling wil je die waarden respecteren, herstellen, versterken én verder ontwikkelen. De uitdaging is dan om de erfgoedwaarden en de ontwerpopgaven zó met elkaar te verknopen dat zoveel mogelijk kernkwaliteiten worden benut, knelpunten worden opgelost en nieuwe kwaliteiten worden toegevoegd. Op die manier kunnen bestaande elementen, noodzakelijke ingrepen en nieuwe programma’s elkaar op een vanzelfsprekende manier aanvullen en versterken. Een transformatiekader reikt hiervoor kansen en spelregels aan. Inspirerende kaders met heldere randvoorwaarden vergroten immers de kans op een begripvol gesprek, een vlot proces en een betekenisvolle transformatie. Een transformatiekader draagt zo bij aan het vormgeven van de toekomst.

Naoorlogse gebouwen

Welke kansrijke denkrichtingen, concrete uitgangspunten, relevante ontwerpthema’s en inspirerende referenties kunnen worden aangereikt voor de beoogde transformatie.
Bij herbestemmingen en/of verduurzamingsopgaven is het de uitdaging om bestaande waarden te behouden, ontstane knelpunten op te lossen en betekenisvolle kwaliteiten respectvol toe te voegen.
Beeldende transformatiekaders i.s.m. Teake Bouma voor o.a. Zuiderwinkels Nagele (2014), Mutsaersoord Venlo (2015), Estel Nijmegen (2016 zie afbeelding), Aireycomplex Nijmegen (2017), GGD Tilburg (2018) en Cubicus Enschede (2024).

Binnenstad

De Santwijckse Poort ligt op het snijvlak van de binnenstad, een woonwijk en de Waal. Welke facetten van deze historisch gelaagde plek bieden aanknopingspunten om deze stadsentree aantrekkelijker te maken?
Allereerst zijn de opeenvolgende ontwikkelingsstadia in beeld gebracht. Deze kaartenreeks toont dat de oriëntatie van de stad kantelde van de Linge naar de Waal, dat de havenactiviteiten geleidelijk opschoven en dat de auto steeds meer ruimte opeiste. Vervolgens zijn de belangrijkste ruimtelijke thema’s getypeerd, zoals de ‘belommerde wandeling’, de kom met de dijk, de beslotenheid van de binnenstad en het uitzicht over de rivier. De zeggingskracht en toekomstwaarde ervan zijn uitgewerkt in aanbevelingen (tekening: Els Bet).
Quickscan in de vorm van een ‘stripverhaal’ voor de gemeente Tiel (juni 2012, i.s.m. Els Bet).

Kantoor

Eind 2014 vertrok Royal HaskoningDHV uit het voormalige hoofdkantoor van Estel op de stuwwal in Nijmegen. Inmiddels is dit monumentale kantoorgebouw herbestemd tot luxe koopappartementen.
Drie aspecten maken dit gebouw uit 1976 van architect Alexander Bodon uniek. De verankering in het landschap d.m.v. tuinen, terrassen en doorzichten. De expressieve staalconstructie, chique aluminium gevels en innovatieve installaties als uitdrukking van corporate identity. En de geraffineerde verschuivingen en subtiele contrasten die het rationele gevelstramien tot leven wekken. Deze kernkwaliteiten vormen de grondslag voor de herschikte plattegronden, de gewijzigde gevels en de opzet van de terrassen (tekening: Teake Bouma).
Transformatiekader voor FiduVast (2014-2016, i.s.m. Teake Bouma).

Kazerneterrein

Over het rijke verleden van het Kazerne Kwartier in Blerick is een flinke stapel rapporten geschreven. De hanteerbaarheid hiervan schiet echter tekort bij de actuele herontwikkeling van het gebied.
Van deze rapporten hebben we een duidende samenvatting met prioritering gemaakt. Dat beeldende raamwerk dient als inspirerende input voor het ontwerpproces. Zo’n bewerkingsslag is cruciaal om erfgoedwaarden en ontwerpopgaven optimaal met elkaar te verbinden (tekening: Els Bet).
Cultuurhistorisch Raamwerk voor de gemeente Venlo (maart 2015, i.s.m. Els Bet en Marc Kocken).

Woonbuurt

Stichting Woonbedrijf wil in de buurten Limbeek en Tivoli een paar woningblokjes slopen. Vervangende nieuwbouw moet voorzien in aanvullende woningtypen, zodat zittende bewoners wooncarrière kunnen maken. Zorgvuldigheid is geboden omdat beide woonbuurten op de cultuurhistorische waardenkaart van de gemeente Eindhoven staan.
Voor beide buurten hebben wij een analyse gemaakt die inzicht biedt in de kernkwaliteiten van het bestaande én in de speelruimte voor de gewenste verandering. De transformatiefilosofie spreekt zich uit over thema’s als gebruik, oud en nieuw, deel en geheel. Concrete aandachtspunten gaan in op het idioom van de verkaveling, buitenruimte en architectuur (tekening: Teake Bouma).
Cultuurhistorische quickscan en transformatiekader voor Stichting Woonbedrijf (2014-2015, i.s.m. Teake Bouma). Dergelijk onderzoek ook voor het Airey-buurtje van Talis in Nijmegen (juli 2017).

Instituut

De eigenaar van instituut ‘Mutsaersoord’ onderzoekt al geruime tijd de mogelijkheden van een herbestemming van dit monumentale pand. In het beschikbare bouwhistorisch onderzoek ontbreekt een denkrichting voor de gewenste uitbreiding.
Daarom hebben wij een transformatiekader opgesteld. Daarin verbeelden we de stedenbouwkundige, ruimtelijke en architectonische kernkwaliteiten. Een duiding daarvan brengt aan het licht welke denkrichtingen kansrijk zijn. Drie verbeelde uitbreidingsmodellen doen de monumentale waarden geen geweld aan én komen tegemoet aan de wens van de eigenaar (tekening: Teake Bouma).
Transformatiekader i.o.v. de gemeente Venlo (juni 2015, i.s.m. Teake Bouma).

Woonblok

Te kleine en te hokkerige woningen zetten de leefbaarheid onder druk van het ‘Eerste Kremlin’ in Gorinchem. Wat is de bandbreedte voor verandering aan dit rijksmonument? En kunnen nieuwe woningplattegronden een aantrekkelijk perspectief bieden?
Onderzoek wijst uit dat het bestaande casco zich leent voor de inpassing van eigentijdse woningtypen (tekening Teake Bouma), zonder consequenties voor het waardevolle gevelbeeld. Bovendien kan de introductie van private achtertuinen met entrees de gebrekkige relatie met het binnenterrein versterken.
Verkennend onderzoek voor woningcorporatie Poort6 (februari 2011, i.s.m. Teake Bouma).